Marquis de Sade (1740–1814)

De Sade lezen is op zich al een staaltje van masochisme. Een maand geleden waagde ik me aan “les 120 jours de Sodome”, en dat was een vreselijke ervaring, want de opeenstapeling van gruwelijke seks- en geweldscenes is niet te harden. Bovendien is het puur literaire niveau van dat relatief vroege (en onvoltooide) werk van markies de Sade (1785) duidelijk beneden peil. Dat is enigszins anders met deze ‘Justine’, een roman die de Sade in verschillende stadia schreef en herschreef, gespreid tussen 1787 en 1797. Het begint als een smartelijk, moralistisch verhaal, over twee zussen die in een beschermd milieu opgroeien, maar door de dood van hun ouders op straat terecht komen. De oudere zus, de cynische Juliette, weet zich door haar vrouwelijke charmes te gebruiken en tal van misdrijven te begaan, op te werken. Maar de vrome en deugdzame Justine belandt van de regen in de drop. In deze roman vertelt ze haar verhaal, daarbij de conventies van de picareske roman volgend, in een opeenvolging van hachelijke situaties waarin ze terecht is geraakt.
Als je de “120 jours” gelezen hebt, dan lijkt dit boek aanvankelijk best mee te vallen: Justine gebruikt opvallend bedekte en verbloemende termen om wat haar overkomt te schetsen. Maar na het eerste derde van het boek worden de situaties waarin ze belandt almaar perverser en sadistischer. Zo grof en plat als in “120 jours” wordt het nooit, maar ook voor dit boek heb je best een sterke maag. Gelukkig maakt het literaire niveau, en het naïeve karakter van Justine dat enigszins goed.
Wat ook helpt is dat in deze roman, veel meer dan in “120 jours,” de libertijnse protagonisten hun perverse gedrag met veel retorisch talent ‘filosofisch’ toelichten. Dit zijn soms passages van enkele bladzijden die literair mooi uitgewerkt zijn.
De telkens terugkerende mantra is de natuurfilosofie die ook in de andere werken van de Sade terugkeert: in de natuurstaat is het ieder voor zich, zoals bij de dieren is het alleen het eigen genot dat telt, en de natuur houdt geen rekening met wat goed of slecht is. En bovenal: als we een perverse smaak hebben, dan is dat alleen omdat de natuur dat toelaat, (…). Si la nature était offensée de ces goûtes, elle ne nous les inspirerait pas ; il est impossible que nous puissions recevoir d’elle un sentiment fait pour l’outrager, et dans cette extrême certitude, nous pouvons nous livrer à nos passions de quelque genre, de quelque violence qu’elles puissent être, bien certains que tous les inconvénients qu’entraîne leur choc ne sont que des desseins de la nature dont nousM sommes les organes involontaires. »
Er is de laatste halve eeuw behoorlijk wat geschreven over het vrouwonvriendelijk karakter van de Sade’s boeken. En inderdaad, de protagonisten die zich te buiten gaan aan de meest ondenkbare daden van geweld en perversie, zijn bijna allemaal mannen; en de slachtoffers zijn hoofdzakelijk vrouwen (en meisjes). Dat was zeker zo in “120 jours”, en dat is in deze Justine ook het geval. In de ‘filosofische’ passages beroepen de daders zich trouwens geregeld op de natuur om de absolute minderwaardigheid van de vrouwelijke soort in de verf te zetten: “une créture chétive, toujours inférieure à l’homme, infiniment moins belle que lui, moins ingénieuse, moins sage, constituée d’une manière dégoûtante, entièrement opposée à ce qui peut plaire à l’homme, à ce qui doit le délecter.» Geen discussie dus over het erg misogyne karakter van de Sade’s romans. Al mag daar een heel kleine nuance bij: in ‘Justine’ bijvoorbeeld laten oudere zus Juliette en de leidster van een roversbende zien dat ze er ook wel pap van lusten, en in één enkele passage lijkt de Sade er op te zinspelen dat ook Justine heel eventjes de aantrekkelijke kant van het sadomasochistische spel begon in te zien. Dat doet uiteraard niks af aan het feit dat bij de Sade dit ‘spel’ altijd éénrichtingsverkeer is, de totale en willekeurige overheersing van de ene persoon door de andere.
‘Justine’ lezen was een enigszins aangenamere ervaring dan ‘120 jours’, al is aangenamer hier zeker een misplaatst woord. Ik denk dat ik genoeg gezien heb van de wereld van de Sade, en ik het erbij ga laten. Het is absoluut niet mijn wereld. Maar is dat misschien ook niet een beetje de reden waarom veel-lezers zich aan de lectuur van dit soort dingen wagen: om andere werelden, andere levens, andere kijken op het leven te leren kennen? Ook al is dit – in dit geval – een masochistische ervaring? En is zo’n confrontatie met het afstotende ook niet altijd een beetje een verrijking? Of ben ik nu aan het mooipraten wat niet mooi te praten valt? Mmm… de Sade laat je in elk geval niet onberoerd.… (mere)

“Now, dear reader, you must prepare your heart and your mind for the most impure story that has ever been written since the world existed, such a book being found neither among the ancients nor among the moderns.”
It sounds like a very cheap excuse (like reading Playboy for the interviews), but I read this primarily out of historical interest (and okay, maybe a little curiosity too). I'm just going to say it straight: this is gross, but really gross, extremely gross, in ways you can barely imagine. And it is not only the unimaginable sexual escapades that de Sade describes, but mainly the ever-increasing violence, and the sickening way in which other people (especially women and children) are degraded to mere objects.

To be honest: I mainly read the run-up to the book and most of the 'stories' of the first cycle (the first of 4), and even then, gradually I began to read diagonally, skipping the worst passages. I didn't have the stomach for it to begin with (some scenes really make you feel sick), and also, after a while the endless descriptions of the excesses really started to get boring. That also says something. Moreover, according to de Sade, that first cycle only contains a description of the “simple passions”. From the schematic overviews of the next three cycles (which he did not write out, thanks heaven), it can be concluded that after that first ‘simple’ cycle, it only goes crescendo into gruesome torture, up to and including the most beastly mutilations and even murder.

Curiously, all this is presented by de Sade as a kind of scientific experiment. The core of the story is that 4 friends (rich and powerful men) isolate themselves in a Swiss castle, together with about 30 victims, and for 4 months indulge themselves in an endless series of sexual and violent deeds, and while doing that, meticulously recording and sharing all their emotions and experiences. Regularly they debate on, for instance, what brings the greatest pleasure (the act or the desire for it), and its moral implications (or rather, the lack thereof), almost like in a Platonic dialogue.

So, even amidst these excesses occasionally interesting things can be found, I mean on a philosophical level (imagine!). For instance, they conclude that their happiness comes from the fact that others (their victims) cannot enjoy what they can, in other words: inequality and domination are basic goods. Or that good and evil are completely arbitrary, and that therefore everything is allowed. Striking, but not unexpected, are the fierce attacks against the church and against religion in general: only Nature (with a capital) counts, because, by making possible the most terrible acts, nothing (and certainly not God) stands in the way of doing just that, and therefor every evil is justified. It is the libertine “natural philosophy” that de Sade keeps coming back to.

Now, one of the points I was curious about is to what extent de Sade can be seen as an exponent of the Enlightenment of the 18th century, a thorny issue. Ok, he was part of the nobility, and therefore thoroughly rooted in the ‘Ancien Regime’, but so were other Enlightenment philosophers. And agreed, his focus was certainly not on higher reason, but on the contrary on the dark side of the human species. But his approach exudes the rationalistic-mechanistic view that is so typical of the French 'philosophes' of that period. Only look at the thoroughness with which the four ‘masters’ perform their brutal deeds, in a systematic-premeditated order, report on them and discuss them. In a way you can surely say that de Sade also exposes the dark side of Enlightened rationalism, eventually leading to the Holocaust (I'm not saying anything new, here).

Naturally you wonder: what was the personal motivation of de Sade to write all this, and especially why in that excessively explicit way? I know: libraries have already been written about it. And the views on this range from “de Sade just had a sick mind”, to “he wanted to provide a brilliant insight into the seething, stinking pit that hides inside each of us, but which we usually keep hidden”. I guess, all these views are valid. And so I definitely came to understand why the figure of Sade, and his writings, continue to fascinate, even after more than 2 centuries. But if you want my (completely non-binding) advice: beware, if you want to read this, know what you're getting into.

Annex: I have now also read his Justine ou Les Malheurs de la vertu (the reworked version from 1797), and I must say that it is on a much higher literary level (ok, this sounds very “I read Playboy for the interviews”-ish), it is a little bit less explicit, and, actually contains a little less violence, although it remains very rude and particularly derogatory of the female species. But above all it contains many more well-developed passages that philosophize about the (im)moral aspects of libertine behavior, and in that sense it is much more interesting.… (mere)