Dit is het meest fascinerende boek dat ik in jaren gelezen heb. De these van Schiffman klinkt simpel: wij zien het verleden als voorafgaand aan het heden, en er ook fundamenteel van verschillend; dat lijkt voor ons een kwestie van gezond verstand, maar dat is het niet, want vroeger werd dit heel anders gezien. De oude Grieken bijvoorbeeld voelden dat onderscheid tussen verleden en heden niet aan, zij zagen de tijd als een opeenvolging van voorvallen, zonder hiërarchie en doorlopend in het nu; het verleden was voor hen gewoon een andere vorm van heden en omgekeerd.
Schiffman reconstrueert hoe dit tijdsaanvoelen daarna grondig veranderd is. Hij doet dat via een gedetailleerde analyse van het werk van Thucydides, Augustinus, Petrarca, Montaigne en tenslotte ook Montesquieu. Voor Schiffman is er een doorslaggevende – epistemologische – verschuiving geweest in de late Renaissance, dus bij Montaigne en vooral bij Montesquieu, een verschuiving die vooral samenhangt met de introductie van het “relationele en contextuele” beschouwen van de dingen, en met de cartesiaanse vernieuwing van het focussen op numerieke verhoudingen. Op dat moment werd het verleden zoals wij het nu zien “geboren”, vandaar de titel van zijn werk.
Ik weet dat dit allemaal erg moeilijk en theoretisch klinkt (en dat is wat de lectuur van dit boek ook erg lastig maakt); Ik ga hier dan ook niet op de details van Schiffmans bewijsvoering ingaan. Laat me volstaan met te zeggen dat zijn analyses erg nauwgezet zijn en dat zijn focus soms erg origineel is (over Augustinus bijvoorbeeld, of over de Renaissance lees ik bij hem dingen die ik nog nergens anders gevonden heb, terwijl ik toch wel al een en ander daarover gelezen heb). Zijn hypothese werkt in die zin dat ze voor mij een aantal vragen waar ik al jaren mee zat bij het lezen van geschriften van historici uit het verleden (bijvoorbeeld waarom zij zo anders tegen de dingen aankijken, en hun verhaal zo eigenaardig ordenen) nu min of meer beantwoord zijn.
Maar tegelijk blijf ik op mijn hoede. Schiffman’s boek is een schoolvoorbeeld van intellectuele geschiedschrijving, en wellicht is het ook een topwerk in dat genre. Maar ik besef goed genoeg hoe gevaarlijk dit eenzijdig focussen op teksten is (en dan nog van enkele auteurs); het is een erg smalle basis om op te bouwen. Misschien moeten we dit werk dan eerder als een pioniersstudie zien, en kunnen andere vorsers nu aan de slag om na te gaan of die epistemologische omslag zich ook op andere domeinen manifesteert (andere kunsten bijvoorbeeld). Ik vraag me ook af hoe dit fenomeen (het zien van het verleden als voorafgaand aan en onderscheiden van het heden) bij andere culturen speelt. Ik kan me trouwens inbeelden dat echo’s van de vroegere manier van kijken nog altijd doorwerken, ook in onze cultuur.
In elk geval, vragen genoeg, en dat bewijst alleen maar hoe belangrijk en interessant dit werk is. ( )