Bernhard H. F. Taureck

Reeds méér dan een kwart eeuw bestudeert Bernard Taureck de verschillende aspecten van de filosofie van Nietzsche. Tien jaar geleden verscheen het bovenstaande boek al in het Duitse taalgebied. De aanleiding was de vraag hoe het mogelijk is dat gedurende dertig jaar het werk van Friedrich Nietzsche op een sublimerende manier werd gelezen, met name dat de verbanden tussen Nietzsche's denken en het fascisme verdrongen en zelfs ontkend werden. Taureck wil in dit werk nagaan in welke mate Nietzsche zelf een opening naar het fascisme toelaat en in welke mate men Nietzsche een proto-fascist kan noemen.

In het eerste deel van het boek brengt de auteur Nietzsche's `veelkleurigheid' ter sprake. In Taurecks woorden gaat het om een `duidelijke politieke dubbelzinnigheid en een dubbelzinnige politieke duidelijkheid'. Zo vinden we in Nietzsche's vroege werk een hartstochtelijk pleidooi voor pacifisme, maar later lezen we dan weer voorspellingen van verschrikkelijke oorlogen en een oproep tot vernietiging van de massa's. Terecht wordt er op gewezen dat Nietzsche het anti-semitisme veracht, maar men vergeet er bij te vermelden dat hij ook anti-judaïst is, met andere woorden dat hij de universele moraal van het jodendom haat. Ook heeft Nietzsche in zijn denken een rassenontologie gëincorporeerd.

Er is daarin weliswaar een formele overeenkomst te onderkennen tussen zijn eigen visie en die van de nationaal-socialisten: net als de Duitse fascisten beschouwt Nietzsche het ras als de drager van de cultuur; beiden wijzen bedreigingen voor het ras aan en vragen radicale therapieën tegen die bedreiging; beiden zoeken ook de wereldheerschappij. Inhoudelijk verschillen ze dan weer aanzienlijk.

Eén van de meest frappante verschillen is waarschijnlijk dat de nationaal-socialisten de joden als de grootste bedreiging voor het Arische ras zagen, terwijl Nietzsche precies uit de vermenging van de taaie joden met de moedige Duitsers een Europees heersersras wilde kweken. Deze heersers zouden over alle anderen regeren, waarbij dan twee moralen gelden: één voor de heersers en één voor de middelmatigen. Nietzsche heeft echter een afkeer van een zuivere machtspolitiek. Zijn voorkeur gaat duidelijk uit naar de antieke staatsidee waarin het machtsapparaat niet alleen omwille van de macht gebruikt wordt, maar ook om het goede leven en de grootst mogelijke menselijke volmaaktheid te realiseren. Bovendien speelt hij met de idee van de machthebber-kunstenaar, een idee die door italo- en germano-fascisten gretig werd overgenomen. Als men al deze factoren in kaart brengt, kan men terecht spreken van `Nietzsche's veelkleurigheid'.

Wie zicht wil krijgen op de politieke filosofie van Nietzsche, kampt met grote interpretatieproblemen: elke duidelijkheid die men uit zijn geschriften meent te kunnen putten, maakt hij zelf weer dubbelzinnig door een andere opmerking. Toch is het na dit eerste deel duidelijk dat vele uitspraken van de filosoof mogelijkheden bieden voor fascistisch gebruik.

In deel twee van Nietzsche en het fascisme worden een aantal visies op Nietzsche onder de loupe genomen: Nietzsche voor de rechter dus. Opnieuw speelt zijn `veelkleurigheid' een cruciale rol. Men kan met zijn werk alle kanten uit. Bijzonder veelzeggend is het citaat van Tucholsky waarmee Taureck opent: “Zeg me wat je nodig hebt en ik zal je daarvoor een Nietzsche-citaat bezorgen”. Naast de toespraak van de hoofdaanklager van de Franse republiek, waarin op scherpe wijze Nietzsche's denkbeelden met het nationaal-socialisme in verband gebracht worden, geeft Bernhard Taureck in een tabel de Nietzsche-receptie weer. De beoordelingen van Nietzsche gaan van: Nietzsche als medeschuldige aan het fascisme, tot: Nietzsche als potentiële tegenstander van het fascisme. In de tabel vindt men marxistische, links-liberale, fascistische, historisch–kritische en filosofische commentaren. Taureck toont zich in zijn bespreking een bijzonder ongenadige aanklager die met filologische precisie de argumentatie van heel wat schrijvers die Nietzsche willen vrijpleiten van facistische tendenzen, onderuit haalt. Ook wat Heidegger omtrent Nietzsche en het fascisme te vertellen heeft, vindt geen genade in zijn ogen. De lijn van redeneringen die een overeenkomst van Nietzsche met het fascistisch gedachtengoed accentueert, weegt in dit overzicht het zwaarst.

In het derde deel van deze studie probeert Taureck een antwoord te formuleren op de vraag naar Nietzsche's proto-fascisme waarbij hij gebruik maakt van Nietzsche's kritiek op de rede. Nietzsche bekritiseert de traditionele rede die de driften en hartstochten van de mens moet beheersen. Deze traditionele opvatting van de rede hangt een metafysica aan die de wereld achter de waarneembare wereld moet verkennen. De waarneembare wereld is in deze visie slechts schijn. Daartegenover stelt hij een nieuw concept van de rede als lichaam en zintuigen die de realiteit van de schijn durft te aanvaarden. Deze rede is zelf een werktuig van de zelfzuchtige driften. De lichaam geworden rede bij de edele mens is volgens Nietzsche de heerschappij over zichzelf, de zelfbeheersing en wordt sterk afgelijnd van de nihilistische rede van de zwakken, die vol resentiment op wraak zinnen. In dit deel gaat Taureck in op de staatsidee bij Nietzsche en bij de fascisten en laat hij ook Nietzsche's fantasieën over uitroeiingen, de kastenstaat en zijn machiavellisme de revue passeren. Het gaat er nergens om Nietzsche schuldig te verklaren aan het fascisme. De kloof van vier tot vijf decennia die Nietzsche scheidt van het fascisme kun je niet zomaar overbruggen.

Taureck somt echter verschillende elementen van verwantschap tussen Nietzsche en het fascisme op. Men kan Nietzsche wel een proto-fascist noemen in die zin dat zijn denken openstaat naar het fascisme, maar niet zo dat Nietzsche op een ondubbelzinnige manier de theorie levert voor een fascistische praktijk.

In Nietzsche en het fascisme graaft Taureck diep in het politieke denken van Nietzsche. Hij weegt zijn argumenten zorgvuldig en trekt nergens overhaaste conclusies. Het boek getuigt van wat bij ons bekend staat als `Deutsche Grünlichkeit' en is beslist de moeite waard voor iedereen die in deze thematiek geïnteresseerd is, of het nu om filosofen, politicologen of historici gaat. Mede daarmee is het zo ergerlijk dat dit boek wemelt van zet- en spellingsfouten.

De vertaling van P. Hijmans is bovendien erg stroef en soms zelfs foutief. Taurecks degelijke boek verdiende een zorgvuldigere eindredactie.

Stef Leemen… (mere)